O parku

Przyroda

Walory kulturowe

Edukacja

Turystyka

Publikacje

Galeria

Walory kulturowe

Tło historyczne

Zanim powstało państwo Piastów, Śląsk przez krótki okres należał do Państwa Wielkomorawskiego. Ten krótki epizod trwający niecałe dwadzieścia lat przyniósł na te tereny chrześcijaństwo, jako że Wielkomorawianie na podbitych przez siebie terenach krzewili religię, którą przyjął z Bizancjum, władca państwa wielkomorawskiego – Rościsław. Przypuszcza się, że miało to miejsce najpóźniej w 906/907r. Po upadku Wielkich Moraw obszar Śląska przechodzi pod panowanie Czech, co prawda na krótki okres, ale bardzo burzliwy. W tym czasie miała miejsce ponowna chrystianizacja Śląska. Była ona konsekwencją niezgody zwierzchnictwa kościelnego na obrządek grecki i słowiański, bowiem św. Metody nauczał w tych obu językach. Niemieckie zwierzchnictwo kościelne zarządziło ponowną misję w języku łacińskim. Na czele łacińskiej misji na Śląsku stanął św. Wojciech. Nie znana jest dokładna data, ale mogło to być w latach 982-989 n.e. Mieszko I ok. 990r. wykorzystując spór między Czechami i Niemcami przyłączył Śląsk, który stał się integralną częścią państwa piastowskiego. Ważnym wydarzeniem w dziejach Śląska było utworzenie diecezji wrocławskiej, niezależnej od Czech. Z chwilą rozbicia dzielnicowego jakie nastąpiło po śmierci w 1138r. Bolesława Krzywoustego, Śląsk jako dziedziczna dzielnica, przypadł jego najstarszemu synowi – Władysławowi. W 1146r. został przez swoich braci wygnany z Polski, zyskując tym samym przydomek Wygnańca. Synowie Władysława: Mieszko Plątonogi i Bolesław Wysoki wrócili i objęli władanie Śląskiem. Początkowo bracia rządzili wspólnie, ale nie trwało to zbyt długo, gdyż wkrótce stanęli po przeciwnych stronach w walce o tron krakowski. Po śmierci Mieszka Plątonogiego w 1211r. księstwo górnośląskie, zwane oficjalnie opolskim przejął jego syn Kazimierz I, który przeniósł stolicę księstwa z Raciborza do Opola. Synowie Władysława opolskiego w 1281r. podzielili księstwo opolskie po ojcu między siebie. Najstarszy syn Mieszko I otrzymał Cieszyn oraz stał się założycielem cieszyńskiej linii Piastów, drugi z synów Kazimierz II otrzymał Bytom dając początek linii książąt bytomskich a Przemysław Racibórz. Linia Piastów opolskich została zapoczątkowana przez Bolka I Opolskiego. W latach 1306-1313 umierają wszyscy synowie Władysława opolskiego i następuje dalsze rozdrobnienie Górnego Śląska, którym rządzi już dziewięciu Piastów. Po śmierci Bolesława w 1313r. trójka synów podzieliła księstwo między siebie. Najmłodszy z braci Albert otrzymuje księstwo strzeleckie, średni Bolesław II – opolskie i najstarszy syn Bolko I – niemodlińskie. Albert zmarł ok. 1370r i został pochowany w klasztorze w Jemielnicy. Księstwem zarządzał syn Bolka I niemodlińskiego Henryk, który zmarł w 1382r. On również nie doczekał się męskiego potomka i księstwo niemodlińskie przyłączono do księstwa opolskiego. Księstwo strzeleckie stało się własnością Bolka III, który był synem księcia opolskiego, Bolka II. Nagrobek księcia, który zmarł w 1378r. i jego żony Anny znajduje się w kościele franciszkańskim w Opolu. Po śmierci Bolka III jego brat Władysław Opolczyk przekazał księstwo strzeleckie i niemodlińskie swojemu bratankowi Bolko IV. W 1455r. na 4 lata dobra te przeszły we władanie Bolesława głogóweckiego. Następnie teren został ponownie włączony do księstwa opolskiego i do śmierci w 1532r. ostatniego z opolskich Piastów Jana II Dobrego, pozostał w rękach książąt opolskich. Niemal wszyscy książęta śląscy, z wyjątkiem księcia głogowskiego i świdnicko-jaworskiego w I połowie XIV w. uznali zwierzchnictwo króla czeskiego Jana Luksemburczyka. Kazimierz III Wielki, władca zjednoczonego państwa polskiego w obliczu walki z zakonem krzyżackim potwierdził w 1348r w Namysłowie zrzeczenie się praw do Śląska. Na terenie Parku znajduje się w Wysokiej grodzisko pochodzące z XIV w, a także średniowieczne budowle sakralne z elementami gotyckimi. Są to: prezbiterium kościoła p.w. św. Mikołaja w Żyrowej, kościół parafialny p.w. św. Floriana w Wysokiej oraz gotycka kaplica obecnego kościoła parafialnego p.w. św. Marii Magdaleny w Jasionej. Z ruchomych zabytków najcenniejsza jest gotycka figurka św. Anny Samotrzeciej w Bazylice p.w. św. Anny w Górze św. Anny.

I połowa XV w. to okres umacniania się husytów w Czechach, a co za tym idzie ich ekspansji na Śląsk, głównie w celu pozyskania łupów i osłabienia ewentualnych sojuszników. Przeciw husytom stanęli książęta śląscy z wyjątkiem Bolka V opolskiego. W 1428 r. husyci złupili Strzelce, rok później Leśnicę a w 1430r. niemal całkowicie zniszczyli Ujazd. Habsburgowie obejmując w 1526r. koronę czeską zapoczątkowali rządy tej dynastii również na Śląsku. Katolicki Ferdynand Habsburg był zdecydowanym przeciwnikiem protestantyzmu. Początkowo ruch reformacki na ziemi strzeleckiej, podobnie jak na całym Śląsku miał wielu zwolenników o czym świadczy fakt przejęcia przez protestantów kościołów: w Żyrowej, na Górze św. Anny i okolicach; m.in. w Otmęcie i Strzelcach Opolskich. W latach 1626 -1627r. śląska ziemia była areną wojny toczącej się pomiędzy zimującymi tu wojskami protestanckiej Unii dowodzonej przez Mansfelda i oddziałami katolickiej Ligi dowodzonej przez Albrechta Wallensteina. Wojska Mansfelda oraz księcia saskiego przez dwa lata łupili i plądrowali okolicę. Po przegranej bitwie w 1620r. pod Białą Górą przez protestantów resztki wojska pod wodzą gen. Mansfelda udały się w kierunku Śląska. Do armii Mansfelda dzięki staraniom króla duńskiego Christiana IV przyłączyła się kawaleria pod wodzą księcia sasko-weimarskiego Jana Ernesta oraz duński pułk piechoty. 6 sierpnia 1626r. Pan na Żyrowej Jerzy Żyrowski udzielił pomocy wojskom protestanckim kwaterując ich w swoich folwarkach. Po trzech latach został aresztowany i skazany przez trybunał na dożywocie oraz konfiskatę dóbr za zdradę cesarza. Skonfiskowany majątek zakupił 13 marca 1631r. cesarski radca i kanclerz księstwa opolskiego Melchior Ferdynand Gaszyna, stając się tym samym najbardziej wpływowym urzędnikiem cesarskim zamieszkującym na terenie obecnego Parku. W tym samym roku spłonął żyrowski zamek. Nowy, znacznie okazalszy został wybudowany w ciągu 13 lat w stylu włoskim. W 1630r. protestantom udzielił pomocy król szwedzki Gustaw Adolf, którego wojska wraz z oddziałami saskimi wkroczyły na Śląsk. Tak więc w 1632r. Śląsk został zajęty przez wojska protestanckie, rok później natomiast przez wojska cesarskie. Mieszkańcy ziemi strzeleckiej szczególnie dotkliwie odczuli zmienne koleje wojny. Przemarsze wrogich obozów wiązały się z zabieraniem dobytku, paleniem zagród jak również z obowiązkami kwaterowania żołnierzy, a także plagą chorób, które dziesiątkowały mieszkańców. 10 lat później znowu przybyli Szwedzi na teren Górnego Śląska: w okolice Parku. Zostały zdobyte takie miasta jak: Koźle, Opole, Gliwice. Bitwy ze Szwedami miały miejsce przy drodze z Oleszki do Zakrzowa, w Dąbrówce, a także w okolicy Krapkowic. Ostatnie 3 lata wojny trzydziestoletniej na terenie księstwa opolsko-raciborskiego przebiegały dość spokojnie, bowiem 30 maja 1645r. cesarz Ferdynand III oddał jako zastaw księstwo oraz kozielski klucz majątków cesarskich królowi polskiemu Władysławowi IV Wazie. W rękach Wazów księstwo pozostawało przez 20 lat. Początek XVIII w. zarówno dla Śląska jak też dla dynastii habsburskiej nie był pomyślny. Górny Śląsk na skutek utrudnionej wymiany handlowej tracił na znaczeniu, natomiast osłabieni politycznie Habsburgowie nie mając męskiego potomka podjęli trud zapewnienia tronu córce Marii Teresie. Podstawą prawną panowania Marii Teresy było podpisanie przez wszystkie kraje wchodzące w skład monarchii tzw. sankcji pragmatycznej, czyli aktu, w którym wszystkie kraje wchodzące w skład monarchii habsburskiej uznały prawo Marii Teresy do sukcesji. Jednak po śmierci cesarza Karola VI w grudniu 1740r. niektórzy panujący w Europie nie uznali praw dziedziczki do tronu. Pod pozorem obrony praw do tronu Marii Teresy król pruski Fryderyk II podstępnie zajął Śląsk. W wyniku trzech kolejnych wojen śląskich toczonych w latach 1740-1742, 1744-1745, 1756-1763, ostatecznie został on przyłączony do Prus. W celu umocnienia swej pozycji na Śląsku Prusy rozpoczęły rządy od nowego poddziału kraju, który całkowicie zburzył dawny ład. Wprowadzono dwa obwody administracyjne i 3 obwody sądowe oraz podział na 48 powiatów, które zarządzane były przez tzw. landratów. Okres panowania pruskiego obejmował ważne wydarzenia tj.: kampanię napoleońską, Wiosnę Ludów, I wojnę światową, trzy powstania śląskie i II wojnę światową. Śląsk stanowił ważne zaplecze gospodarcze dla Prus, dlatego Napoleon Bonaparte postanowił go zająć. Atak, który nastąpił na przełomie 1806/1807r. był bardzo szybki i skuteczny. Kolejno padały potężne twierdze w Głogowie, Wrocławiu, Brzegu i Świdnicy. Najdłużej bronili się Prusacy w Koźlu i Kłodzku. Z oblężeniem twierdzy w Koźlu związany jest przemarsz w 1807r. wojsk napoleońskich pod wodzą Bawarczyka Justusa von Siebein przez Obrowiec, Krępną, Rozwadzę. Francuzi po zawarciu pokoju z Prusami w Tylży w 1807r. pozostali jednak częściowo na Śląsku w celu zapewnienia sobie spłaty wysokiej kontrybucji nałożonej na Prusy. W celu uzyskania tych funduszy przeprowadzono w Prusach konfiskatę majątków zakonnych w 1810r. Okres pobytu wojsk francuskich dotkliwie odczuła miejscowa ludność, na którą nałożono obowiązki kwaterowania i wyżywienia żołnierzy. Burzliwy okres napoleoński miał również swoje konsekwencje na Górnym Śląsku. Nastąpiła sekularyzacja m.in. zakonu franciszkańskiego w Górze św. Anny, zniesiono poddaństwo chłopów, został przywrócony samorząd miejski, utworzono Prowincję Śląską, nastąpił podział na rejencje, w tym opolską. Rejencje zostały podzielone na powiaty. Po reformie administracyjnej zakończonej w 1820r. teren naszego Parku należałby do prowincji górnośląskiej, powiatu strzeleckiego i okręgów: leśnickiego, strzeleckiego (Dolna), kozielskiego (Lichynia) i ujazdowskiego (Zalesie Śląskie). Na terenie Parku istniałyby częściowo trzy wielkie kompleksy, wywodzące się z dawnych „państw” – strzeleckiego, sławęcickiego i żyrowskiego. Zmiany społeczno-administracyjne szły z rozwojem gospodarczym. Budowa górnośląskiej kolei żelaznej w 1846r., a także Kanału Kłodnickiego stwarzały możliwości transportu do odległych rynków zbytu, co z kolei przyczyniło się do rozwoju górnictwa węglowego. W uprzemysłowienie górnośląskiej ziemi zaangażowała się miejscowa arystokracja rozwijając śląskie górnictwo węglowe i hutnictwo. W połowie XIX w., po nieurodzajnym roku 1847 doszło do wystąpień rewolucyjnych zwanych Wiosną Ludów. Chłopi żądali rozwiązania uciążliwych zobowiązań feudalnych, robotnicy poprawy warunków pracy oraz godziwej płacy. Społeczeństwo domagało się szeroko rozumianej wolności słowa i ducha. Konsekwencją Wiosny Ludów była monarchia konstytucyjna, kształtowanie się stronnictw politycznych oraz wzrost aktywności ruchów narodowych i patriotycznych, szczególnie wśród Polaków na Śląsku. I wojna światowa toczyła się poza Śląskiem, ale jej mieszkańcy walczyli na różnych frontach i w różnych armiach, ponosząc dotkliwe straty osobowe. Po zakończeniu wojny i odrodzeniu się Polski w 1918r. o przynależności Górnego Śląska do Polski lub Niemiec zgodnie z traktatem wersalskim miał zdecydować plebiscyt. Przeprowadzono go 20 marca 1921r. po wcześniejszych dwóch powstaniach śląskich. Wynik plebiscytu dla ludności opowiadającej się za Polską nie był pomyślny. Państwa Koalicji chciały przyznać Niemcom cały Górny Śląsk. Doszło do wybuchu III powstania śląskiego, które trwało od 2 maja do 25 czerwca 1921 roku. Powstanie niewątpliwie przyczyniło się do zmiany stanowiska, szczególnie Wielkiej Brytanii i Włoch w sprawie podziału Górnego Śląska i przyznania Polsce 30% obszaru objętego plebiscytem. Teren dzisiejszego Parku do 1945r. pozostał w granicach państwa niemieckiego. Utworzona Prowincja Górnośląska po przejęciu władzy przez Hitlera została w 1934r. zlikwidowana. W latach 1933-1936 dokonano zmiany nazewnictwa miejscowości, w większości całkowicie zmieniające stare słowiańskie nazwy na całkiem nowe, niemiecko brzmiące. W latach 1934-1938 w Górze św. Anny powstała jedna z większych realizacji architektonicznych nazistów, tzw. Górnośląskie Miejsce Pamięci, w skład którego wchodziło mauzoleum – pomnik poległych oraz amfiteatr na 45-50 tys. osób. II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 roku. Mieszkańcy Parku ze względu na położenie przy samej granicy Rzeszy już w sierpniu byli świadkami koncentracji wojsk. Mężczyźni w wieku poborowym objęci zostali mobilizacją. Na Śląsku znajdowała się jedna z głównych grup uderzeniowych Wermachtu. Była to grupa Armii „Süd” dowodzona przez generała Gerda von Rundstedta ,w skład której wchodziły armie 8, 10 i 14. II wojna światowa zaczęła się na naszym terenie. Mianowicie z lotniska w Ligocie Dolnej (ówczesna nazwa – Nieder Ellguth), wystartowały samoloty bombardujące Wieluń. W 1943r. zostały zbombardowane przez lotników amerykańskich zakłady przemysłowe: koksownia w Zdzieszowicach oraz zakłady chemiczne w Blachowni (dzielnica Kędzierzyna-Koźla). Obszar Parku to również teren, na którym znajdowało się wiele przymusowych obozów pracy. Więźniowie pracowali przy budowie autostrady oraz w okolicznych zakładach przemysłowych. Dzieje Parku w okresie od 1480 do 1810 r. ( sekularyzacja dóbr klasztornych)

Kultura regionu

Tradycyjna zabudowa

W ostatnim czasie wiele leśnickich wsi obchodziło jubileusze 700-lecia istnienia. Wywodzące się z okresu średniowiecza wsie zachowały niejednokrotnie swoje pierwotne przestrzenne układy. Do końca XVIII w. przeważało tutaj budownictwo drewniane. Pruskie zarządzenia i liczne przepisy budowlane znacząco zmieniły obraz wsi. Na naszym terenie stosunkowo szybko zaczęto budować nowe domy wykorzystując do tego miejscowe kamienie wapienne i cegłę. Typowa zagroda miała charakter zamknięty i kształt wydłużonego prostokąta. Podłużny dom mieszkalny połączony był jednym dwuspadowym dachem z budynkiem gospodarczym. Całość była ustawiona szczytem budynku mieszkalnego do drogi prowadzącej przez środek wsi. Prostopadle do budynku mieszkalnego stała stodoła, która zamykała zagrodę od pola. Po przeciwnej stronie stał budynek gospodarczy ze spichlerzem. Pełnił również funkcje domu wycużnego, przeznaczonego dla rodziców właścicieli gospodarstwa.

Sztuka ludowa

Na tym obszarze ze sztuką ludową można spotkać się niemal w każdym miejscu. Rozkwit sztuki ludowej w Prusach powszechnie wiązał się ze zniesieniem pańszczyzny. Początkowo przy tworzeniu różnych przedmiotów przez wiejskich rzemieślników przeważała nad estetyką ich wartość użytkowa. Z czasem bogaci chłopi zaczęli ozdabiać swoje obejścia pięknymi elementami zdobiącymi domostwa, które wykonywali zazwyczaj miejscowi stolarze i kowale oraz otaczać się ładnymi przedmiotami nie tylko użytkowymi. Ozdobne okucia do drzwi, misternie wykonane lauby nadawały niepowtarzalny charakter leśnickiej wsi.

Mała architektura sakralna.

Duże nagromadzenie kapliczek, przydrożnych krzyży, rzeźb i figur sakralnych umieszczonych na budynkach mieszkalnych jeszcze dobitniej podkreśla charakter pątniczy naszej Gminy. Na szczególną uwagę zasługują pięknie położone kapliczki murowane, w których umieszczono rzeźby lub obrazy świętych. Oprócz funkcji sakralnych niektóre z kapliczek pełniły jeszcze dodatkowe funkcje np. kapliczka w Lichyni – jako dzwonnica informująca o ważnych wydarzeniach we wsi. Wśród krzyży najliczniejsze są drewniane z postacią Pana Jezusa wykonaną z gipsu lub metalu, rzadziej występują krzyże metalowe i murowane. Zarówno kapliczki jak i krzyże datowane są na okres od XVIII do XX w.

ZWYCZAJE I OBRZĘDY

Annogórskie sanktuarium jest miejscem gdzie od pół tysiąca lat kształtowała się tradycja pielgrzymowania i związana z nią obrzędowość religijna. Góra Św. Anny dla katolików była i jest miejscem szczególnych łask, miejscem wzmacniania więzów społecznych oraz „domem” modlitwy i radości. Szczególnie uroczyście obchodzony jest w okolicy dzień 26 lipca – odpust ku czci św. Anny. Najwięcej jednak zwyczajów i obrzędów posiadają pozostałe trzy wielkie odpusty połączone z obchodami kalwaryjskimi: Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, święta: Aniołów Stróżów oraz Podwyższenia Krzyża Świętego. Tradycja odwiedzania poszczególnych kaplic Drogi Krzyżowej czy Dróżek Maryi, rozsianych na rozległym terenie Parku, sięga poł. XVIII w. Każda grupa pielgrzymkowa posiadała swojego organizatora i przywódcę, którym był tzw. „śpiewok”. Pątnicy szli za krzyżem pielgrzymkowym niosąc na ramionach przyniesione z parafii obrazy, chorągwie, sztandary i figury świętych. Prawie każdej pielgrzymce towarzyszyła orkiestra. „Śpiewok” pilnował, by w trakcie odwiedzania kaplic zachować takie tradycje jak: przechodzenie pod mostkiem rzeki Cedron, obmycie się w ujęciu wody tzw. Siedmiu Źródeł, wejście na kolanach po Świętych Schodach w kaplicy Gradusów, czy procesja błagalna do kaplicy Trzeciego Upadku. Niektóre grupy pielgrzymów w trakcie wchodzenia na szczyt Masywu Chełmskiego używają tradycyjnych lasek pielgrzymich – „kryczek”, którymi nie tylko się podpierają, ale rytmicznie wystukują rytm śpiewanych w drodze pieśni. Wracający z pielgrzymki pątnicy nie mogli zapomnieć o tradycji zabrania do domu kupionych w straganach słodyczy, zwanych na Śląsku „makronami”.

Równie bogaty jest cykl zwyczajów i obrzędów pielęgnowanych w śląskich miejscowościach położonych na terenie Parku. Zimą pielęgnowane są „prządki” lub „skubaczki” (darcie pierza), które są okazją do sąsiedzkiej pomocy, jak również do przekazywania przez starszych mieszkańców historii i opowieści przodków. Na wiosnę pielęgnowane są bogate tradycje związane z obchodem Wielkiego Tygodnia, jak palenie żuru w Wielką Środę, zwaną też „żurową strzodą” czy bardziej powszechnie znany śmigus-dyngus. Pielęgnowane na wsiach tradycje dotyczą każdej pory roku.

Kwiatowe kobierce

Do Zalesia i innych okolicznych miejscowości warto przyjechać w dzień procesji Bożego Ciała. Od niepamiętnych czasów mieszkańcy zdobią ołtarze oraz drogę przemarszu procesji finezyjnymi kobiercami kwiatowymi. Do zdobienia ich wykorzystują polne kwiaty tj. łubin, chabry, dzwonki a także inne rośliny rosnące w przydomowych ogródkach. Kwiatem najbardziej związanym z tym świętem jest piwonia. Mimo ogromnego wysiłku związanego z zebraniem, przygotowaniem materiału roślinnego i wykonaniem szablonu dekoracji, wspólne prace sprawiają wiele radości i sprzyjają zacieśnieniu więzi wśród mieszkańców.

TRADYCJE KULINARNE

Bogactwo kulinarnych specjałów rejon zawdzięcza swoim mieszkańcom. Tym, którzy tu mieszkają od wielu pokoleń i tym, którzy tu przybyli zza Buga oraz różnych części naszego kraju. Wystarczy znaleźć się w jednym z wielu sadów, pośród czereśni, śliw i jabłoni aby przypomnieć sobie o bogatej sadowniczej przeszłości tej ziemi. Kiedyś annogórskie sady produkowały owoce, które były wywożone na Morawy. Dawniej trudno było sobie wyobrazić śląskie wesele bez czereśniowego (cześniowego), brzoskwiniowego (ferziszowego) kompotu nalewanego do kompotierek, czy świątecznego popołudnia bez kołocza z jabłkami.

Zabytki

Na obszarze Parku występuje duża ilość zabytków architektury sakralnej i świeckiej, jednak największe ich zgromadzenie znajduje się na terenie sołectwa Góra Św. Anny, które w części historycznej zostało uznane za Pomnik Historii. Miejscowość ta łączy w sobie równie wybitne i uniwersalne wartości przyrodnicze i kulturowe. Jest wielowiekowym ośrodkiem kulturotwórczym, kultowym i politycznym mocno oddziaływującym na społeczność Śląska. Góra Św. Anny jest magnesem przyciągającym turystów i pielgrzymów. Rocznie przybywa tutaj pod 300 do 500 tys. odwiedzających.

Pomnik historii

„Góra Świętej Anny – komponowany krajobraz kulturowo – przyrodniczy uznany został za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z 14 kwietnia 2004r. roku.

Góra Św. Anny stanowi przykład integralnego, dowartościowanego artystycznie i kultowo zespolenia zasobów przyrody z twórczą działalnością człowieka.

W skład Pomnika Historii wchodzą: zespół klasztorny stanowiący dominantę krajobrazową , kalwaria na południowo-wschodniej ścianie Góry Św. Anny z układem wnętrz krajobrazowych, tereny amfiteatru i Pomnika Czynu Powstańczego oraz tereny rezerwatu i geostanowiska nefelinitów.

Punkty widokowe na terenie Pomnika to:

Ołtarz papieski
zorganizowany punkt widokowy przy Zajeździe pod Góra Chełmską,
tarasy widokowe przy rezerwacie geologicznym i geostanowisku nefelinitu,
Pomnik Czynu Powstańczego,
wejście główne do Bazyliki.

Obiekty o najcenniejszych walorach architektoniczno- kulturowych na terenie Pomnika

zespół klasztoru franciszkańskiego składający się z kościoła gotycko-barokowego, klasztoru oraz tzw. Placu rajskiego
zespół kaplic barokowych z Ołtarzem Papieskim
socrealistyczny Pomnik Czynu Powstańczego
amfiteatr skalny w stylu narodowego socjalizmu niemieckiego

Obiekty o wysokich walorach

Kaplica słupowa z początku XIX w.
Grota Lurdzka
Kapliczka Jezusa Frasobliwego, z pocz. XIX w. na ul. Wolności
Dawna karczma z XVIII/XIX w, obecnie Muzeum Św. Krzyża

Typy krajobrazu kulturowego

Unikalny krajobraz

obszar kalwarii annogórskiej – wkomponowanie kapliczek w założenie barokowego ogrodu parkowego
założenie parkowe wokół amfiteatru skalnego

Wysoki

Teren annogórskiego sanktuarium

Znaczący

Pozostała zabudowa miejscowości stanowiąca zaplecze usługowe dla sanktuarium

KAFELKI – poniżej drukowanymi

ZESPÓŁ KLASZTORU

Na cały kompleks składa się kilka ciekawych obiektów:

Bazylika Mniejsza św. Anny,
Plac Rajski
Klasztor zakonu Braci Mniejszych Prowincji Św. Jadwigi we Wrocławiu,
Grota Lurdzka

Bazylika Św. Anny

Dekretem watykańskiej Kongregacji ds. Duchowieństwa 26 sierpnia 2015r. ustanowiono „Międzynarodowe Sanktuarium świętej Anny, Matki Najświętszej Maryi Panny w Górze Świętej Anny, na terenie diecezji opolskiej”. Pierwszy kościół pw. św. Jerzego na Górze św. Anny, wówczas zwanej Górą Chełmską, pochodzi najprawdopodobniej z XV wieku. Jego fundatorami mieli być Mikołaj i Krzysztof Strzała. Pierwsza oficjalna wzmianka o kościele na szczycie Chełmskim pochodzi z 1516 r.W dalszych latach dzięki wsparciu rodziny von Gaschin doszło do rozbudowy kompleksu oraz sprowadzenia Franciszkanów. Kościół św. Anny był wielokrotnie przebudowywany i modernizowany. Obecny wystrój bazyliki pochodzi głównie z lat 1957 – 1964.

Bazylika na Górze św. Anny jest jedno nawowa, wymurowana z kamienia pochodzenia wulkanicznego -bazaltu. Pierwszy kościół wybudowany w tym miejscu pochodzi najprawdopodobniej z XV wieku. Jego fundatorami mieli być Mikołaj i Krzysztof Strzała. Pierwsza oficjalna wzmianka o kościele na szczycie Chełmskim pochodzi dopiero z 1516 r. W dalszych latach dzięki wsparciu rodziny von Gaschin doszło do rozbudowy kompleksu oraz sprowadzenia Franciszkanów z Krakowa. Kościół św. Anny był wielokrotnie przebudowywany i modernizowany. Zmiany renesansowo – barokowe wystroju zostały dokonane pod kierownictwem Józefa i Marii Mitschke. Obecny wystrój bazyliki pochodzi z lat 1957 – 1964. W 1993 r. odrestaurowano freski i namalowano nowy nad organami. Renowacji poddano ściany bazyliki, na nowo pozłocono ołtarz główny, ołtarze boczne i ambonę. Ponadto odrestaurowano obrazy, figury i witraże oraz tylną stronę ołtarza głównego.

Najważniejszym punktem w kościele jest niezwykła, słynąca ze swych cudów figurka relikwiarz św. Anny Samotrzeciej z II poł. XV w. Na suficie widać malowidła nawiązujące do życia św. Anny. W centralnym miejscu na łuku znajduje się herb franciszkański, a nad nim na planie Jerozolimy widzimy Chrystusa na krzyżu. Okna prezbiterium zdobią witraże. Te zza ołtarza przedstawiają dwóch wielkich reformatorów franciszkanów: św. Bernardyna ze Sieny i św. Jana Kapistrana. W bazylice nad bocznym wejściem zauważymy obraz autorstwa Teisena, rzedstawia on trzy święte rodziny; Annę i Joachima z Maryją, Maję i Józefa a Jezusem oraz Elżbietę i Zachariasza z Jana Chrzcicielem. Boczne ołtarze poświęcono: Matce Bożej i św. Józefowi, św. Jadwidze Śląskiej, św. Piotrowi z Alkantary, św. Antoniemu i św. Franciszkowi. Prezbiterium oprócz pięknych Aniołów, zdobią dwie figury: św. Józefa i liliami i św. Joachima z gołębiami. Witraże w północnych oknach bazyliki przedstawiają patronów Franciszkańskiego Zakonu Świeckich.

Rajski Plac znajdujący się bezpośrednio przed Bazylią Św. Anny to przeuroczy prostokątny dziedziniec, który z trzech stron jest on otoczony krużgankami zwieńczonymi balustradą. W centralnej części Rajskiego Placu została umiejscowiona Grupa Ukrzyżowania przedstawiająca Jezusa Chrystusa.

Klasztor franciszkanów
Pierwotny klasztor Franciszkanów na Górze św. Anny powstał w 1656 roku, ufundowany przez Melchiora Ferdynanda de Gaschin. Był to drewniany budynek przylegający do kościoła. Obecny klasztor został zbudowany w latach 1733-1749, i w późniejszym okresie ulegał licznym przebudowom. Klasztor ma kształt prostokąta, wewnątrz którego znajduje się ogród dookoła otoczony krużgankami. Swym północnym skrzydłem przylega do kościoła. Wewnątrz zabudowy klasztornej znajduje się śliczny wirydarz (tzn. ogród), który dookoła jest otoczony krużgankami. W XIX wieku po wprowadzeniu przez pruskie władze dekretu o sekularyzacji dóbr klasztornych i likwidacji zakonów Franciszkanie zostali zmuszeni do opuszczenia klasztoru na Górze św. Anny. W 1832 r. rząd pruski oddał kościół, klasztor i kalwarię arcybiskupowi wrocławskiemu, dzięki czemu 20 lat później franciszkanie powrócili na Górę św. Anny. Nie trwało to jednak długo, pod koniec XIX wieku zakonnicy po raz drugi zostali zmuszeni do opuszczenia swojego klasztoru. Powróciwszy z drugiego wygnania w 1877 r. zakonnicy przystąpili do odnowy obiektu Odremontowano zniszczone przez brak opieki kościół i klasztor, który w 1899 r. rozbudowano o jedno piętro. Wkrótce potem dobudowano jego nowe skrzydło, poszerzono i rozbudowano Rajski Plac. Na Rajski Plac można wejść trzema bramami: główną od strony zachodniej, pokonując 68 schodów, nieco mniej schodów przez bramę Ave Maria i od wschodu jedyną bramą bez schodów tj. Bramę Papieską.

Grota Lurdzka znajduje się zaledwie kilkadziesiąt metrów od bazyliki Św. Anny. W dawnym kamieniołomie nefelinitu na początku XX w. utworzono malownicze miejsce kultu religijnego.To tutaj odbywają się najważniejsze uroczystości religijne w sanktuarium. Grota Lurdzka otoczona jest czternastoma kaplicami – grotami skalnymi, które tworzą kolejne stacje Drogi Krzyżowej.

Kalwaria annogórska (ok. 49 ha) – to rzadki w Polsce przykład założenia manierystyczno-barokowego z początku XVIII w., z jego odmiennością krajobrazową. Kalwaria obejmuje jednorodny zespół 42 kaplic kalwaryjskich rozplanowanych wzdłuż dróg kalwaryjskich, które ułożyły się w kształt elipsy. Część parkowa kalwarii to rozległe aleje zbudowane z wiekowych drzew, głównie lipy drobnolistnej. Wiele z tych egzemplarzy ma charakter pomnikowy. Najcenniejszą z punktu widzenia przyrodniczego jest Aleja Jana Pawła II prowadząca z Góry Św. Anny na Górę Oliwną w Porębie. Składa się ona głównie z lipy drobnolistnej, jesiona wyniosłego i klonu pospolitego; w mniejszym udziale występuje również: klon jawor, buk pospolity, robinia akacjowa i dąb szypułkowy. Aleja ma długość 1350 m i szerokość ok. 22m (przy trzech rzędach) oraz ok. 10-12m (przy dwóch rzędach). Rośnie tu ponad 60 drzew o obwodzie powyżej 300 cm. Inicjatorem tych nasadzeń był o. Atanazy nazywany Apostołem Śląska, będący drugim z kolei odnowicielem kalwarii.

Pierwszym budowniczym kalwarii był Jerzy Adam Gaszyna, właściciel państwa: Olesno, Polska Cerekiew, Żyrowa, Kietrz i Hulczyn. Za wzór posłużyła mu istniejąca od pół wieku kalwaria w Zebrzydowicach. Budowa kalwarii na Grzbiecie Chełmskim trwała 9 lat. Zaraz po zakończeniu prac hrabia Jerzy Adam Gaszyna wystąpił do reformatów małopolskich z prośbą o przyjęcie oddanych w 1709r. dla ludu kaplic kalwaryjskich. Franciszkanie stwierdzili, że nie są w stanie oddelegować braci do obsługi kalwarii, zaproponowali więc, by hrabia zatrudnił księży. Tak się jednak nie stało i prawie przez pół wieku kalwaria nie miała swojego gospodarza. W latach 1756-64 VI ordynat żyrowski Antoni zwany Mocnym osobiście nadzorował porządkowanie zarośniętego terenu kalwarii i restaurację mocno zdewastowanych kaplic. Zbudował również 10 nowych kaplic Maryjnych, które poświęcono w uroczystości Podwyższenia Krzyża Świętego w 1764r. W 1781r. hrabia Anton de Gaszyn ufundował najpiękniejszą kalwaryjską kaplicę Świętych Schodów – Gradusy oraz cztery lata później kaplicę Św. Marii Magdaleny, swój przyszły grobowiec. W latach 1864-66 z materiałów pozyskanych przez pielgrzymów wybudowano Kaplicę III Upadku, której fundamenty sfinansował miejscowy pustelnik. W czasie rządów gwardiana Atanazego ponownie przeprowadzono renowację kalwarii, opuszczonej i zdewastowanej w czasie 12-letniej nieobecności oo. Franciszkanów, spowodowanej Kulturkampfem. Obecnie o stan kapliczek kalwaryjskich , wspólnie z franciszkanami dba Fundacja Annogórskie sanktuarium.

SOCREALISTYCZNY POMNIK CZYNU POWSTAŃCZEGO

Stanął on w miejscu, gdzie przed II wojną światową stało okazałe mauzoleum nazistowskie, które powstało w latach 1934 – 1938. Ten duży kompleks architektoniczny składał się z amfiteatru skalnego, mauzoleum, schroniska młodzieżowego oraz otaczającego całość parku z licznymi ścieżkami spacerowymi. Autorami głównej części projektu byli berlińscy architekci – Franz Böhmer i Georg Petrich. Samo mauzoleum było dziełem Roberta Tischnera, który nadał mu militarny charakter. Cylindryczna budowla z potężnymi przyporami przypominała z daleka wieżę czołgu.

Historia niemieckiego mauzoleum kończy się 16 października 1945 r. To właśnie wtedy, podczas pierwszych po wojnie powiatowych dożynek, które połączone były ze zlotem Weteranów Powstań Śląskich, obiekt został wysadzony w powietrze. Po wielu latach, namiejscu stanął pomnik Xawerego Dunikowskiego. Monumentalna rzeźba w charakterystyczny dla Dunikowskiego sposób opiera się na formach kształtowanych przy pomocy wielkich płaszczyzn – składających się na zwartą bryłę (do jego wybudowania zużyto 260 m3 granitu o wadze 782 ton). Na podeście stoją cztery filary, zwale pylonami zwieńczone architrawem. Zewnętrzne ściany pylonów pokryte są scenami ilustrującymi dzieje walk ludu śląskiego o polskość. Przy wewnętrznych ścianach pylonów, cztery dwumetrowe postacie z granitu, reprezentują lud śląski – kobietę z dzieckiem, górnika, hutnika i rolnika. Na środku Pomnika znajduje się znicz, na którym wykuty jest Śląski Krzyż Powstańczy i Krzyż Grunwaldu.

AMFITEATR

Znajdujący się poniżej kamienny amfiteatr robi wrażenie swoją wielkością. Może pomieścić ok 30 000 miejsc z czego 7 tysięcy to miejsca siedzące oraz ok. 23 000 stojące. Powstał on w 1938 roku w miejscu dawnego kamieniołomu. Pierwszego, uroczystego otwarcia dokonano wraz z otwarciem pomnika-mauzoleum w maju 1939 r. Brali w nim udział przedstawiciele wysokich władz NSDAP. Honorowym gościem miał też być sam kanclerz III Rzeszy, ale w związku z rzekomym, planowanym na jego osobę zamachem, odwołał swój przyjazd. Wielkość amfiteatru oraz ilość ludzi jaką może pomieścić czyni go jednym z największych w Europie. Warto tu zaznaczyć, iż w ówczesnym okresie należał on do grona największych amfiteatrów na świecie i wyróżniał się znakomitą akustyką. Obecnie jest to zabytek często odwiedzany przez turystów oraz miejsce organizacji różnych imprez muzycznych i sportowych.

Pozostałe zabytki

WAPIENNIK IKAR

Na zboczu Kamiennej Góry należącej do masywu Chełma znajduje się kamieniołom z nieczynnym piecem wapienniczym iwidniejącą na jego ścianie płaskorzeźbę mitologicznego “Ikara”. Historia niezwykłej płaskorzeźby wiąże się z istnieniem na tym terenie lotniska szybowcowego, które powstało już w latach 20 XX w. Szybko przejęte zostało przez paramilitarną organizację, która w latach 30 szkoliła przyszłych lotników Luftwaffe. W 1938 r. z przebudowanego pieca wapienniczego uczyniono pomnik upamiętniający pilotów. Przed wejściem na czołowej ścianie umieszczono płaskorzeźbą Ikara z rozłożonymi skrzydłami i aureolą nad głową z napisem NFSK , a u stóp Ikara umieszczono laurowy wieniec. Później zamontowano także olbrzymią swastykę na metalowych kotwach. Na szczycie wapiennika usytuowano wielki znicz, który płonął wraz z kielichowatymi zniczami ustawionymi przed wejściem na wysokich podstawach. Wnętrze również przebudowano i ozdobiono mozaiką i umieszczono na nim marmurową tablicę upamiętniającą te tragedie.

Po wojnie przywrócono jego pierwotny wygląd i piec ponownie służył do wypału kalcytu.

W latach 1956-1992 w Ligocie Dolnej miało miejsce wydobycie wapieni, po czym z uwagi na zagrożenie dla pobliskiego rezerwatu kamieniołom zamknięto.

KOŚCIÓŁ ŚW. FLORIANA w Wysokiej

Obecny kościół powstał około 1444 roku i był rozbudowany w następnych latach. Na starych murach świątyni zachowały się resztki s grafitowych zdobień z 1598 roku. W kościele należy zwrócić uwagę na cenną, kutą kratę z 1602r. oddzielającą dawne prezbiterium od nawy głównej oraz późnorenesansową ambonę.

Barokowa figura Trójcy Świętej z 1748r.

Figura wotywna usytuowana przy skrzyżowaniu dróg prowadzących na Górę św. Anny. Prawdopodobnie fundatorami tego bardzo cennego zabytku byli Schimonscy, właściciele Wysokiej (1733-1782). Według legendy, rzeźba miała być usytuowana obok kościoła w Wysokiej. Jednak podczas transportu ciągnące ją woły stanęły na skrzyżowaniu dróg i już nigdy nie ruszyły. Z figurą tą związany jest stary zwyczaj trzykrotnego jej okrążania przez pielgrzyma po raz pierwszy udającego się do annogórskiego sanktuarium. Rzeźba przedstawia stylizowane obłoki, pośrodku których znajduje się glob ziemski, z opartymi postaciami Boga Ojca i Chrystusa z Krzyżem oraz Gołębicy, symbolizującej Ducha Świętego. Postument, na którym osadzono rzeźbę, jest czteroczłonowy ze zdobieniami. Na nim znajduje się kartusz z herbem Ostoja, którym posługiwali się Schimonscy, oraz łaciński napis o treści: „Zatrzymaj się, popatrz, Wszechmoc Ojca, mądrość Syna i bezgraniczna dobroć Ducha Św. to twoje przeznaczenie – życie wieczne”

ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY w Żyrowej

W bezpośrednim sąsiedztwie z Parkiem znajduje się majestatyczny pałac wzbudzający zachwyt wśród odwiedzających tą miejscowość. Został wybudowany przez Melchiora Ferdynanda Gaszynę w latach 1631-1644 na dawnym obiekcie należącym w zamierzchłej przeszłości do zakonu cystersów z Jemielnicy, a potem do rodu Zierowskich. Ten okazały barokowy pałac był wielokrotnie potem przebudowany przez kolejnych właścicieli. Obecny pałac posiada 4 skrzydła, z dziedzińcem wewnętrznym na prawie kwadratowym planie i wschodnim skrzydle na planie litery L z dziedzińcem gospodarczym. Pierwsza przebudowa miała miejsce w 1781 roku. Bryła budynku uległa zasadniczej zmianie w wyniku przebudowy w latach 1904-11. Od strony południowej usytuowane jest reprezentacyjne dwukondygnacyjne skrzydło. Kondygnacja górna ozdobiona jest ślepymi arkadami zamkniętymi łukiem koszowym. Skrzydło to jest symetrycznie podzielone przez usytuowanie wieży pośrodku i usytuowanie na narożnikach wyższych wież pokrytych pięknymi barokowymi hełmami. Na elewacjach zachowały się neobarokowe dekoracje. Najwyższe północne skrzydło ma trzy kondygnacje i nakryte jest wysokim, mansardowym, czterospadowym dachem. Od południowo-zachodniej strony pałac zakończony jest murem z wieżą wyjściową prowadzącą do kościoła św. Mikołaja. Po II wojnie światowej mieściło się w nim sierociniec i prewentorium dla dzieci. Następnie obiekt należał do firmy REMAK, która jednak nie podołała zadaniu wyremontowania pałacu. Obecnie jest własnością prywatną i trwa na szeroka skalę jego renowacja.

W Żyrowejarto również zobaczyć klasycystyczną kapliczkę cmentarną z końca XVIII wieku, przydrożną kapliczkę-studnię z XIX wieku.

O parku

Przyroda